نوروپاتی دیابتی چیست؟
نوروپاتی دیابتی چیست؟
درد، بی‌حسی یا سوزن‌سوزن شدن در دست‌ها و پاها ممکن است نشانه‌هایی از یک عارضه جدی دیابت باشد که به آن نوروپاتی دیابتی می‌گویند. این بیماری، که نتیجه آسیب به اعصاب بدن است، می‌تواند به تدریج پیشرفت کند و در صورت عدم کنترل، عواقب ناخوشایندی را به دنبال داشته باشد. شناخت این عارضه، انواع آن و راه‌های مدیریت آن برای بیماران دیابتی حیاتی است تا از پیشرفت آن و عوارض جدی‌تر جلوگیری شود.
تعریف نوروپاتی دیابتی
نوروپاتی دیابتی به آسیب عصبی گفته می‌شود که به دلیل بالا بودن طولانی‌مدت قند خون در افراد مبتلا به دیابت نوع 1 و 2 رخ می‌دهد. این عارضه یکی از شایع‌ترین و جدی‌ترین پیامدهای دیابت است که می‌تواند تقریباً هر عصبی در بدن، از جمله اعصاب کنترل‌کننده حس، حرکت و عملکردهای حیاتی بدن را تحت تأثیر قرار دهد. گاهی اوقات، مشکلات عصبی حتی می‌تواند اولین علامت تشخیص دیابت باشد. هرچه فرد مدت طولانی‌تری به دیابت مبتلا باشد، خطر ابتلا به نوروپاتی افزایش می‌یابد؛ به طوری که حدود نیمی از افراد دیابتی در طول زندگی خود به نوعی از نوروپاتی مبتلا می‌شوند. مدیریت دقیق قند خون، اصلی‌ترین راه برای جلوگیری از پیشرفت این آسیب عصبی و کاهش عوارض آن است، اگرچه درمان قطعی برای ترمیم اعصاب آسیب‌دیده وجود ندارد.
انواع نوروپاتی دیابتی و علائم آن‌ها
نوروپاتی یک اصطلاح کلی برای توصیف آسیب عصبی است، اما در بیماران دیابتی چهار نوع اصلی از این آسیب عصبی وجود دارد که هر کدام نواحی خاصی از بدن را تحت تأثیر قرار می‌دهند:
نوروپاتی محیطی
نوروپاتی محیطی شایع‌ترین نوع نوروپاتی دیابتی است که عمدتاً اعصاب حسی و حرکتی پاها را درگیر می‌کند، اگرچه می‌تواند در دست‌ها نیز مشاهده شود. علائم آن در افراد مختلف متفاوت بوده و می‌تواند از خفیف تا شدید متغیر باشد. نشانه‌های رایج شامل بی‌حسی، سوزن‌سوزن شدن، احساس سوزش، درد یا گرفتگی شدید، ضعف عضلانی، حساسیت شدید به لمس، و عدم تشخیص دما (سردی یا گرمی) است.
این علائم اغلب در شب تشدید می‌شوند. به دلیل کاهش حس درد، بیماران ممکن است متوجه زخم‌ها یا آسیب‌های کوچک در پاها نشوند. همچنین، گردش خون ضعیف در این بیماران روند بهبودی زخم‌ها را کند می‌کند، که این امر خطر عفونت را افزایش داده و در موارد شدید، ممکن است منجر به قطع عضو شود.
نوروپاتی اتونومیک (خودمختار)
این نوع نوروپاتی، که دومین نوع رایج است، بر اعصاب کنترل‌کننده اندام‌های داخلی بدن تأثیر می‌گذارد. سیستم‌های قلبی و عروقی، گوارش، ادراری و جنسی از جمله بخش‌هایی هستند که می‌توانند دچار اختلال شوند. مشکلات گوارشی شامل یبوست، اسهال، دشواری در بلع و گاستروپارزی (تأخیر در تخلیه معده) است که می‌تواند کنترل قند خون را نیز مختل کند. در سیستم ادراری، مشکلاتی مانند بی‌اختیاری ادرار یا عدم توانایی تخلیه کامل مثانه دیده می‌شود.
مشکلات جنسی نیز شامل اختلال نعوظ در مردان و خشکی واژن یا مشکل در رسیدن به ارگاسم در زنان است. از نظر قلبی و عروقی، افت ناگهانی فشار خون، به ویژه هنگام ایستادن یا فعالیت، و افزایش غیرطبیعی ضربان قلب از علائم شایع هستند. به طور کلی، علائم نوروپاتی اتونومیک شامل اسهال، یبوست، حالت تهوع، ناهنجاری در تعریق، اختلال عملکرد جنسی، کاهش شدید فشار خون و اختلال در درک درد است.
نوروپاتی پروگزیمال
نوروپاتی پروگزیمال یا آمیوتروفی دیابتی، نوعی نادر از نوروپاتی است که بیشتر در افراد بالای 50 سال مبتلا به دیابت نوع 2 و عمدتاً در مردان دیده می‌شود. این بیماری معمولاً باسن یا ران را درگیر می‌کند و با درد شدید و ناگهانی در این نواحی همراه است. ضعف و سستی عضلانی در پاها، به ویژه هنگام ایستادن، از علائم رایج آن است. این ضعف عضلانی غالباً تنها یک سمت بدن را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
نوروپاتی کانونی (مونونوروپاتی)
نوروپاتی کانونی یا مونونوروپاتی زمانی رخ می‌دهد که تنها یک عصب خاص یا گروه کوچکی از اعصاب آسیب می‌بینند و منجر به ضعف در ناحیه تحت تأثیر می‌شوند. این نوع نوروپاتی اغلب به طور ناگهانی ظاهر شده و با درد بسیار شدید همراه است. نواحی رایج درگیری شامل دست‌ها، سر، بالا تنه و پاها هستند. علائم می‌تواند شامل دوبینی، مشکلات شنوایی، درد در پشت چشم، ناتوانی در تمرکز چشم، فلجی در یک سمت صورت، درد در قفسه سینه، شکم، پهلوها، کمر و ناحیه لگنی باشد.
علت نوروپاتی دیابتی
اگرچه علت دقیق نوروپاتی دیابتی کاملاً مشخص نیست، اما چندین عامل اصلی در بروز آن نقش دارند:
قند خون بالا: سطح بالای گلوکز خون به مرور زمان باعث تغییرات شیمیایی در اعصاب می‌شود و توانایی آن‌ها را در انتقال صحیح سیگنال‌ها مختل می‌کند. همچنین، قند خون بالا می‌تواند به رگ‌های خونی کوچکی که وظیفه اکسیژن‌رسانی و تأمین مواد مغذی برای اعصاب را دارند، آسیب برساند.
شاخصه‌های متابولیکی: علاوه بر قند خون، سطوح بالای چربی‌هایی مانند تری‌گلیسیرید و کلسترول نیز با افزایش خطر نوروپاتی مرتبط هستند. اضافه وزن و چاقی نیز از عوامل خطری محسوب می‌شوند که احتمال ابتلا به نوروپاتی دیابتی را افزایش می‌دهند.
عوامل ارثی: برخی از زمینه‌های ژنتیکی وجود دارند که می‌توانند افراد خاصی را نسبت به آسیب‌های عصبی ناشی از دیابت مستعدتر کنند. این بدان معناست که استعداد ژنتیکی می‌تواند در کنار سایر عوامل، نقش تعیین‌کننده‌ای داشته باشد.
تشخیص نوروپاتی دیابتی
برای تشخیص نوروپاتی دیابتی، معاینه منظم پاها ضروری است. بیماران باید روزانه پاهای خود را بررسی کنند یا از اعضای خانواده کمک بگیرند، همچنین سالی یکبار معاینه تخصصی انجام دهند. در صورت تأیید نوروپاتی، دفعات معاینات با توجه به شدت بیماری افزایش می‌یابد.
روش‌های تشخیصی
حس فشار و لمس
- با استفاده از فیلامنت ۱۰ گرمی، چهار نقطه از کف پا (به جز مناطق پینه‌بسته) بررسی می‌شود.
- بیمار با چشمان بسته باید تماس فیلامنت را گزارش دهد. عدم تشخیص تماس در هر نقطه، نشانه نوروپاتی است.
حس لرزش
- با دیاپازون روی شست پا آزمایش انجام می‌شود.
- بیمار باید لرزش را احساس و اعلام کند. کاهش حس لرزش، علامت نوروپاتی است.
- در روش‌های پیشرفته، از دستگاه‌هایی مانند ویبرومتر برای سنجش دقیق آستانه لرزش استفاده می‌شود.
حس دما
- با ابزارهای سرد و گرم (مثل تیپ‌ترم یا لوله‌های آب)، تغییرات دما روی پا آزمایش می‌شود.
- عدم تشخیص تفاوت دما، نشانه آسیب عصبی و معمولاً همراه با از دست دادن حس درد است.
حس درد
- نوروپاتی دیابتی دردناک (PDNP) با علائمی مانند سوزش، گزگز، یا تیر کشیدن همراه است.
- پرسشنامه‌هایی برای ارزیابی درد استفاده می‌شود و بر اساس امتیاز بیمار، خطر زخم پای دیابتی تعیین می‌گردد.
رفلکس مچ پا
- با چکش رفلکس، پاسخ عصبی مچ پا بررسی می‌شود.
- این روش به تنهایی تشخیص‌دهنده نیست، ولی در کنار سایر تست‌ها مفید است. کاهش رفلکس در سالمندان طبیعی است.
آیا نوروپاتی دیابتی درمان دارد؟ اصول درمان نوروپاتی دیابتی
با توجه به افزایش شیوع دیابت و تغییرات سبک زندگی، نوروپاتی دیابتی به یک چالش بهداشتی مهم تبدیل شده است. این بیماری با آسیب‌های عصبی فراوان، مشکلات عدیده‌ای از جمله عفونت‌های مجاری ادراری، بی‌اختیاری ادرار، مشکلات گوارشی و افت شدید فشار خون را برای بیمار به همراه دارد. اگرچه هیچ درمان قطعی برای ترمیم اعصاب آسیب‌دیده وجود ندارد، اما پزشکان متخصص نوروپاتی دیابتی با سه رویکرد اصلی به مدیریت و کنترل این بیماری کمک می‌کنند:
کند کردن روند پیشرفت نوروپاتی دیابتی
مهم‌ترین گام در مدیریت نوروپاتی دیابتی، کنترل دقیق و مستمر سطح قند خون است. این اقدام نه تنها می‌تواند از پیشرفت بیشتر آسیب‌های عصبی جلوگیری کند، بلکه در برخی موارد حتی می‌تواند روند بیماری را معکوس نماید. سایر روش‌های درمانی عمدتاً بر تسکین علائم تمرکز دارند و علت اصلی بیماری، یعنی قند خون بالا، را برطرف نمی‌کنند. بنابراین، مدیریت قند خون از طریق رژیم غذایی مناسب، ورزش منظم و مصرف صحیح داروها، اساسی‌ترین بخش درمان محسوب می‌شود.
تجویز مسکن و تسکین درد نوروپاتی دیابتی
زمانی که اعصاب محیطی در اثر نوروپاتی دیابتی آسیب می‌بینند، متأسفانه راهی برای بازگرداندن آن‌ها به حالت اولیه وجود ندارد. در چنین شرایطی، تجویز داروهای مسکن برای کاهش درد ناشی از آسیب عصبی ضروری است. علاوه بر درد، افسردگی نیز یکی از عوارض شایع و جدی ناشی از نوروپاتی دیابتی است. به همین دلیل، پزشکان متخصص مغز و اعصاب، متخصصین داخلی یا فوق‌تخصصین غدد درون‌ریز ممکن است داروهایی را برای تسکین درد و همچنین کاهش علائم افسردگی مرتبط با نوروپاتی دیابتی تجویز کنند.
بهترین قرص درمان نوروپاتی
انواع مختلفی از داروها برای مدیریت علائم نوروپاتی دیابتی تجویز می‌شوند که شامل موارد زیر است:
داروهای موضعی: کپسایسین (Capsaicin) یکی از داروهای موضعی است که برخی بیماران با استفاده از آن کاهش درد را تجربه کرده‌اند، هرچند شواهد علمی قوی برای اثربخشی آن وجود ندارد. پچ‌های پوستی لیدوکائین نیز توسط بسیاری از پزشکان برای تسکین درد موضعی تجویز می‌شوند.
داروهای سیستمیک: این داروها به چند گروه تقسیم می‌شوند. داروهای ضد تشنج مانند پرگابالین (Pregabalin) توسط سازمان غذا و داروی آمریکا برای تسکین درد نوروپاتی دیابتی تأیید شده‌اند. مهارکننده‌های بازجذب سروتونین و نوراپی‌نفرین (SNRIs) مانند دولوکستین (Duloxetine) نیز برای این منظور مورد استفاده قرار می‌گیرند. علاوه بر این، ضد افسردگی‌های سه‌حلقه‌ای (TCAs) نیز ممکن است برای کنترل درد و علائم افسردگی تجویز شوند. تاپنتادول (Tapentadol) نیز یکی دیگر از داروهای تأیید شده برای تسکین درد نوروپاتی دیابتی است.
نوروپاتی دیابتی خطرناک است؟
نوروپاتی دیابتی یک عارضه جدی ناشی از آسیب عصبی در بیماران دیابتی است که در صورت عدم کنترل می‌تواند عوارض شدیدی ایجاد کند. این بیماری ابتدا اعصاب پاها و دست‌ها را درگیر می‌کند و باعث بی‌حسی، درد و کاهش حس لامسه می‌شود. از آنجا که فرد ممکن است متوجه زخم‌های کوچک نشود، خطر عفونت و حتی قطع عضو افزایش می‌یابد. علاوه بر این، نوروپاتی دیابتی می‌تواند بر اعصاب گوارش، مثانه، قلب و حتی بینایی تأثیر بگذارد و منجر به مشکلاتی مانند اختلالات گوارشی، بی‌اختیاری ادرار، نوسانات فشار خون و کاهش بینایی شود. کنترل دقیق قند خون و درمان به موقع می‌تواند از پیشرفت این عوارض جلوگیری کند.
درمان قطعی نوروپاتی دیابتی
متأسفانه در حال حاضر هیچ درمان قطعی یا درمان سریع نوروپاتی دیابتی وجود ندارد، اما با روش‌های مختلف می‌توان علائم را کنترل و پیشرفت بیماری را کند کرد. مهم‌ترین راهکار، کنترل دقیق قند خون است که از آسیب بیشتر به اعصاب جلوگیری می‌کند. علاوه بر این، داروهایی مانند گاباپنتین، پرگابالین و دولوکستین می‌توانند درد و ناراحتی را کاهش دهند. تغییر سبک زندگی، از جمله رژیم غذایی سالم، ورزش منظم و ترک سیگار، نیز در مدیریت بیماری مؤثر است. در برخی موارد، فیزیوتراپی و روش‌های توانبخشی به بهبود عملکرد عصبی کمک می‌کنند. اگرچه نوروپاتی دیابتی به‌طور کامل از بین نمی‌رود، اما با مراقبت صحیح می‌توان کیفیت زندگی را بهبود بخشید.
جمعبندی
نوروپاتی دیابتی یک عارضه شایع و جدی ناشی از آسیب عصبی در بیماران دیابتی است که به دلیل قند خون کنترل‌نشده ایجاد می‌شود. این بیماری انواع مختلفی دارد، از جمله نوروپاتی محیطی (درگیری پاها و دست‌ها)، نوروپاتی اتونومیک (اختلال در عملکرد اندام‌های داخلی)، نوروپاتی پروگزیمال (درد و ضعف عضلانی در ران یا باسن) و نوروپاتی کانونی (آسیب به یک عصب خاص). علائم آن شامل درد، بی‌حسی، سوزش، مشکلات گوارشی، اختلالات ادراری و حتی افت فشار خون است. اگرچه درمان قطعی برای ترمیم اعصاب وجود ندارد، کنترل قند خون، استفاده از داروهای مسکن (مانند پرگابالین و دولوکستین)، تغییر سبک زندگی و معاینات منظم می‌توانند از پیشرفت بیماری جلوگیری کرده و کیفیت زندگی بیمار را بهبود بخشند. توجه به علائم و مراجعه به موقع به پزشک برای پیشگیری از عوارض خطرناک مانند زخم پای دیابتی یا عفونت ضروری است.